Haluk Abbasoğlu

Anadolu, M.Ö. IŞI. binden başlayarak daha çok Doğu’dan gelen etkilere açıktı. Ama bu durum M.Ö. 1200 yıllarından sonra değişerek, Batı ile ilişkiler önem kazanmaya başlamış ve Roma çağının sonuna kadar sürmüştür. Bugünkü Batı uygarlığı kökenini, büyük ölçüde Anadolu topraklarında M.Ö. 1200’de başlayan ve uzun yıllar sürecinde gerçekleşen kültür gelişimine borçludur.

Ege dünyası M.Ö. 16. yüzyıldan M.Ö. 1200’e kadar Miken çağının etkisinde kalmıştır. Miletos, Troja, Ephesos, Müskebi buluntuları da bu etkiyi kanıtlamaktadır. M.Ö. 1200-1050 yılları arası Batı Anadolu için karanlıkta kalmış bir dönemdir. M.Ö. 1050 yıllarından sonra ise genelde “Polis” adı verilen ilk kent devletleri kurulmaya başlamıştır. Bu kentler, çevresinde bir sur bulunan aşağı kent ve gerisindeki “Akropolis” adı verilen yüksek bir tepeden oluşuyordu. Başlangıçta düzensiz bir plana sahiptiler. M.Ö.5. yüzyıldan başlayarak düzenli plan uygulanan kentler de vardır ki, bunlara tasarımının Hippodamos’a ait olduğu düşünülen dama tahtası planlı Miletos ve Priene kentleri örnek gösterilebilir. Bu kentlerin ana merkezlerinde devlet ocağı, tapınaklar, resmi yapılar, pazar meydanları (agora) ve diğer yapılar yer alıyordu.

Antik mimarinin en önemli yapı tipi “Tapınak”tır. Tanrının evi olduğuna inanılan tapınaklar tanrının heykelini ve ona adanan kutsal eşyaları korurlardı. Yunan tapınağı “Megaron” denilen bir yapı tipinin gelişmesiyle ortaya çıkmıştır. M.Ö.7. yüzyıldan beri taştan yapılan tapınaklarda önceleri “ıyon” ve “Dor” adı verilen iki düzen hakimdi, sonradan bunlara “Korint” düzeni de eklenmiştir. Tapınaklar M.Ö.6. yüzyılda ana biçimlerini almış, Yunanistan’da ortaya çıkan Dor düzeni daha çok Güney İtalya ve Sicilya’da kullanılmıştır. ıyon düzeni ise Batı Anadolu’da ortaya çıkarak yayılmıştır. Ama Batı Anadolu’da da Dor düzeninde tapınaklar vardır. Buna bir örnek olan Assos’daki (Behramkale) Athena Tapınağı kabartmalı arkhitravları ile klasik Dor tapınaklarından ayrılmaktadır.

Klasik çağ, M.Ö.5. yüzyıl tapınaklarının en güzeli, Atina Akropolü’ndeki Parthenon’dur. Bu tapınağın tasarımı ve heykeltraşlık işleri zamanın ünlü heykeltarış Phidias tarafından yapılmıştır. Ama Parthenon saf bir Dor tapınağı olmayıp, ıyon düzeninin de etkisinde kalmıştır. ıyon düzenini Dor düzeninden ayıran en önemli özellik, sütunlarıdır. ıyon düzeninde sütunlar daha ince ve yüksek olup, bir kaideye ve volütlü bir başlığa sahiptirler. M.Ö. 6. yüzyılı ait ıyon tapınaklarında cella, iki sütun dizisi ile çevrelenmiştir. Bu tipteki tapınakların en ünlüleri, Samos (Sisam) Hera, Efes Artemis ve Didyma Apollon tapınaklarıdır. ıyon mimarlığı Anadolu’nun güneybatısındaki Lykia ile doğuda ıran’a kadar olan bölgede, batıda da M.Ö. 5. yüzyılda Atina’da etkili olmuştur.

M.Ö. 4. yüzyıl ve Hellenistik dönem (M.Ö. 330-30) mimarlığının en önemli örnekleri Priene Athena Tapınağı ve Didyma’daki Apollon Tapınağı’dır. Hellenistik dönemin öteki önemli tapınağı ise mimar Hermogenes tarafından M.Ö. 2. yüzyıl ortalarında Menderes Magnesia’sında yapılan Artemis Tapınağı’dır. Bu tapınak saçaklığında friz kullanılmasıyla sonraki tapınaklarla örnek olmuştur.

Korint düzeni ile M.Ö. 5. yüzyılda oluşmaya başlamış ama M.Ö. 4. yüzyılda gelişmiştir. ıyon düzeninden farkı, akant yapraklarından oluşan sütun başlıklarıdır. Silifke dolaylarındaki Uzuncaburç Zeus Tapınağı’nda ve Atina’da Zeus Olympos Tapınağı’nda görülen bu düzen, daha çok Roma çağında kullanılmıştır.

Tapınakların dışındaki mimari tipler, örneğin evler hakkındaki bilgilerimiz ise M.Ö. 4. yüzyıla dayanmaktadır. Anadolu’da genellikle “avlulu ev” planları uygulanmıştır. Priene kenti ile Delos adasında gün ışığına çıkarılan evler en iyi örnekleri oluştururlar. Sarayların en iyi örneği ise Bergama’dadır. Antik kentlerde ayrıca, pazar yerleri, bir yamaca yaslanmış oturma kademeleriyle tiyatrolar, konser binası (odeon), şehir meclisi binaları (buleuterion), fikir ve beden eğitiminin yapıldığı gymnasionlar, atletizm yarışmalarının yapıldığı stadionlar da bulunmaktaydı.

Antik kentlerde nekropol adı verilen mezarlıklar da önemli bir yer tutar. Özellikle kral mezarları arasında Anadolu’daki tümülüs mezarlar, Ksanthos’daki (Harpiler) gibi kule ya da paye tipli mezarlar ve tapınak tipli mezarlar önemlidir. Tapınak tipli mezarların en önemlileri ise nereidler, Belevi Mausoleumu ve Halikarnassos Mausoleumu’dur. Öteki mezar tipleri arasında kaya mezarları ve lahitler de önemli yer tutarlar.

Heykeltraşlık sanatında ise önceleri kil, taş, kemik, fildişi ve tunç gibi malzemelerden yapılan ilkel heykeller, M.Ö. 7. ve 6. yüzyıldan başlayarak anıtsallaşmışlardır. Bu arada bazı ekoller oluşmuştur. Örneğin, Girit-Peleponnes ekolüne giren sanatçılar, Mısır etkisi altında frontal, dimdik ayakta duran anıtsal çıplak erkek heykelleri yapmışlardır. Bir başka ekol ise ıyonya’da gelişmiştir. Miletos’tan Didyma’ya giden kutsal yol üzerindeki oturan heykeller bu ekole aittir. Her iki ekol de Atina’yı etkilemiş ama Atinalı sanatçılarda farklı özellikler göstermiştir. M.Ö. 5. yüzyılda frontal duruş değişerek, doğaya daha uygun bir duruş biçimi sağlanmış ve Atinalı sanatçılar özgün yapıtlar vermeye başlamışlardır. Disk atan heykeli ile Myron,iki hareket arasındaki anı vermekte başarı göstermiştir. Atina heykelciliği Phidias ile doruk noktasına ulaşmıştır. Parthenon heykeltraşı olan Phidias, teknik güçlükleri yenmiş, elbise ile vücut arasındaki uyumu sağlamada başarılı olmuştur. Polykleitos ise, tanrı heykelleri ile erkek vücudunun güzellik ve gücünü gösteren atlet heykelleri ve vücudun çeşitli kısımları arasındaki oranları saptayan kitabı ile ünlüdür. M.Ö.4.yüzyılda ise Praksiteles, genç tanrıları insanlaştırmış, onları belirli bir iş görürken betimleyerek vücut güzelliklerini ustalıkla belirtmiştir. Ünlü Belvedere Apollonu heykelini yapan Leohares de güzellik ve görkemi ile göze çarpan, aynı zamanda zarif vücutlu olan tanrı heykelleri yapmıştır. Skopak, yapıtlarında tanrı ve insanların hiddet ve kendinden geçme hallerini konu olarak işlemiştir. Skopas ve Leohares’in yanı sıra Halikarnassos’daki (Bodrum) Mausoleum’da çalüşan Briyaksis ise doğal büyüklüğün üstünde yaptığı heykeller ile ün kazanmıştır.

Hellenistik dönemde karakter portreleri de gelişmiştir. En ünlü sanatçı Lysippos’dur. Lysippos yaptığı tunç heykellerde insanları oldukları gibi değil, kendisine göründükleri gibi betimlemeye önem vermiştir. Ayrıca başları küçülterek, yeni bir oranlar sistemi ortaya koymuştur. Bu dönemin en önemli yapıtlarından biri, İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki ıskender Lahdi’dir. Suriye’de Sayda’da bulunmuş olan bu lahdin üzerinde Büyük ıskender tasvir edilmiştir. Ama bu lahit aslında Fenike’de yerli bir krala aittir. Kral böyle bir lahit yaptırmakla kendisine ıskender süsü vermek istemiştir. Hellenistik dönem heykeltraşlığında Bergama ekolü de önemli bir yer tutar. İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki ıskender Başı da bu ekole aittir. Yine M.Ö.2. yüzyılın ortalarına tarihlenen Bergama’daki Zeus Sunağı’nın frizinde ise tanrılarla devlerin savaşı sahnelenmiştir. ıiddet, aşırı hareketler ve yüzlerde patetik ifadelerin görüldüğü bu kabartmalarda bir dram havası sezilir.

Resim sanatı hakkında en iyi bilgiler ise vazo resimlerinden elde edilir. Sanatın gelişimi en açık ve doğru olarak çanak-çömleklerde izlenebilir. Aka geleneğine bağlı “Submiken” vazolardan sonra M.Ö.11.yüzyılın sonlarıyla 10. yüzyılda “Proto-geometrik” adı verilen bir üslup ortaya çıkmıştır. Bu üslupta bezeme ile vazo biçimi arasında tam bir uygunluk sağlanmıştır. Açık renkte yapılan vazoların dış yüzleri siyah parlak boyayla şeritlere ayrılır, bu şeritlerin içi düz hatlar, içiçe geçmiş daireler ya da dalgalı hatlarla doldurulurdu. Bu vazo bezemesi, yerini M.Ö. 9. yüzyıldan 7. yüzyıla dek “Geometrik” denilen üsluba bırakmıştır. Bu üslupta ise vazo yüzeyi yine yatay şeritlere ayrılıyor, bunlar da dikey çizgilerle kare ya da dikdörtgen alanlara bölünüyordu. Bu bölümler de zigzag hatlar, menderes, gamalı haç, dama tahtası gibi geometrik bezemelerin yanı sıra o döneme özgü insan ve hayvan motifleriyle doldurulmaktaydı.

Doğu ile ilişkilerin artması sanat yapıtlarını da etkilemiştir. Vazolarda doğulu bitki ve hayvan motifleri yer almaya başlamış, böylece M.Ö.700 yıllarında “Orientalizan” ya da “şarkkari” denilen üslup ortaya çıkmıştır. M.Ö. 7. yüzyılda Atina’da iyi bir teknikle çok güzel bezenmiş vazolar yapılıyordu. M.Ö.6.yüzyılda ise “siyah figürlü” denilen teknikte yapılmış vazolarda geometrik bezemenin yerini insan figürlerinin aldığı görülür. Bu dönemde vazoyu yapan ve pişiren çömlekçi ile boyayan ressamın imzalarını atmaları, yaptıklarının bir sanat yapıtı olduğuna inandıklarını gösterir. Buna en güzel örnek François Vazosu’dur. M.Ö.530-520 yıllarında Atina vazo tekniğinde siyah figürlü vazoların yerini “kırmızı figürlü vazolar” almıştır. Bu teknikte, figürler siyah zemin üzerine kırmızı boya ile yapılmaktaydı. Atina vazo sanayii tüm görkemine karışn, M.Ö. 4. yüzyılın sonunda gerileyerek ortadan kalkmıştır.

Bu dönemde yapılmış olan büyük tablolar kaybolduğundan etkileri ancak mozaiklerde izlenebilmektedir. Pompei’deki bir evde bulunmuş olan İskender Mozaiği, ıskender döneminde yapılmış bir savaş tablosu hakkında fikir vermektedir. Yine ıskender Lahdi’nin üzerindeki savaş kabartmasının da büyük bir tablonun etkisiyle yapıldığı kabul edilmektedir.

Hellenistik çağın bitimiyle sanatın merkezi Batı Anadolu ve Yunanistan’dan Roma’ya kaymıştır. Roma sanatının köklerini ise ıtalik Etrüsk ve Hellenistik sanatta aramak gerekir. Etrüstler, olasılıkla M.Ö.1. binin başlarında Anadolu’dan ıtalya’ya geçmişler ve büyük bir uygarlık kurmuşlardır. Surlarla çevrili şehirlerde taş temeller üzerine kerpiç duvarlı ve ahşap çatılı evler ile tapınaklar yapmışlardır. Mezar mimarisine de büyük önem vermişler, mezar odalarını kabartmalarla ya da frekslerle süslenmişlerdir. Etrüsk yapı tekniğine ek olarak kireç harcının kullanılması da Roma mimarisinin gelişmesinde büyük etken olmuştur. Harcın kullanılmasıyla kemer ve kubbe tekniği ilerlemiş ve geniş mekanların üzerleri örtülebilmiştir. Etrüsk geleneğini sürdüren Roma tapınağı ise, yüksek bir kaide üzerinde, ön cephesinde geniş bir merdivenle çıkılan derin bir portik ve geresindeki dikdörtgen celladan oluşur. Genellikle Korint düzeni yaygındır. Cellanın duvarlarında ise ön cephenin sütunları yarım sütun şeklinde devam ettirilmiştir. Ayrıca yuvarlak tapınaklar da yapılmıştır. En önemlisi İmparator Hadrianus döneminde Roma’da yapılan Pantheon’dur. Üzeri büyük bir kubbe ile örtülmüştür. Anadolu ise Roma egemenliği altında olmasına karışn, mimaride eski geleneğini sürdürmüştür. Ankara Augustus Tapınağı ile Aizanoi’deki (Çavdarhisar) Zeus Tapınağı da Roma çağında Yunan geleneğini sürdüren yapılardır.

Roma tapınakları, avluların ortasında ya da gerisinde ama hep tam eksende yer alacak şekilde yapılmışlardır. Bu avlulara toplantı ve pazar yeri olan agoranın karışlığı olarak Roma’da “forum” adı verilir. Özellikle imparator forumları çok görkemli komplekslerdir.

Tiyatro yapıları da Roma mimarisinin en önemli yapıtları arasında yer alırlar. Bu tiyatrolar, Yunan tiyatroları gibi sahne binası, yarım daire şeklinde meydan ve oturma kademelerinden oluşmaktaydı. Ama sahne binası çok gelişmiş olup, oturma basamakları ile birleştirilerek mimari bir bütünlük sağlanmıştır. Bu tiyatroların en iyi örneği, Antalya yakınlarındaki Aspendos Tiyatrosu’dur. Gelişen kemer ve tonoz yapımı sayesinde, oturma basamakları kemerli mekanlar üzerine oturtulabilmekte, böylece Side’de olduğu gibi düz bir arazide de tiyatro yapılabilmekteydi. Ayrıca oval bir alanı tamamen çevreleyen oturma kademelerinden oluşan amphitiyatrolar, gladyatör oyunları ya da vahıi hayvanların boğuşmaları için yapılmışlardır. Bunların en başarılı örneği Roma’daki Colosseum’dur. Bu yapının dış cephesinde bilinen her üç düzen de kullanılmıştır.

Roma mimarisinin en önemli yapı tiplerinden biri de hamamlardır. Bu hamamlarda bazı bölümler alttan ve duvardan ısıtılarak sıcak mekanlar elde edilmişti. Soyunma yerleri, soğuk, ılık ve sıcak mekanlar hamamın en önemli bölümlerini oluşturuyordu. Hamamlar imparatorluk döneminde kitaplıklar, konferans salonları, havuzlar, spor salonları ile birleştirilerek görkemli yapılar halini almıştır. Roma’da Diokletianos ve Carakalla hamamları ile Anadolu’da Miletos, Ankara, Ephesos ve Perge’deki hamamlar en önemli örneklerdir.

şehirlere ve hamamlara su, kaynaktan su köprüleri ile sağlanırdı. Fransa’daki Pont du Gard ve Antalya’daki Aspendos su kemerleri günümüze kalan en iyi örneklerdir. İmparator Valens zamanında yapılmış olan İstanbul’daki Bozdoğan Kemeri de bu tip yapıların geç örneklerinden biridir.

Roma mimarisi hakkında en iyi fikir veren evler, Pompei ve Herkulaneum’dakilerdir. Bu evlerin esasını atrium denilen üzeri örtülü, tavanının ortasında bir delik ve tam altında havuz bulunan bir mekan oluşturmaktadır. Bunun çevresinde ise dükkanlar, yemek ve yatak odaları ile bahçe yer almaktaydı. Bu tip evlerin yanı sıra sütunlu avlulu Yunan tipi evler ile apartman tipinde çok katlı evler de yapılmıştır. Evlerden başka, zengin kişilerin villaları ve imparator sarayları da Roma uygarlığının zenginliğini ve görkemini gösteren yapılardır.

Roma kentinin en önemli ögelerinden biri de her iki yanında dükkanlar bulunan direkli caddelerdir. Bu caddeleri ya da meydanları süsleyen taklar ise heykel taşıyıcı olup, üzeri tonoz kemerle örtülü bir ya da üç gözlü geçitlere sahiptirler. Tek gözlü taklara Roma’da Titus, üç gözlülere yine Roma’daki Konstantin takı örnek gösterilebilir.

Heykeltraşlıkta ise Romalılar, Yunanlılar kadar yaratıcı olamamışlardır. Yunan yapıtlarını toplayarak ülkelerine getirmişler, kolleksiyonlar yapmışlar ve bunları kopya ederek çağaltmışlardır. Bu kopyalar Yunan heykeltraşlığı hakkında önemli bilgiler edinmemize neden olmuştur.

Romalılar, plastik sanatların portre ve tarihi kabartma kolunda ise orijinal yapıtlar ortaya koymuşlardır. Roma portre sanatı ölüler kültünden doğmuştur. Yunan portrelerinde görülen idealizm yerine realist bir üslup uygulamışlar ve bugünkülere benzer portreler yaratmışlardır. Roma cumhuriyet döneminde portrelerde kişisel hatların realist bir tarzda gösterilmesine önem verilmiştir. Augustus’un Primaporta heykeli bunun en güzel örneğidir. Flavuslar döneminde de bu üslup sürmüş, ancak imparator Trajanus ve Hadrianus döneminde gölge-ışık oyunlarından ve hareketli ifadelerden vazgeçilerek, yunan etkisi altında, realist hatlar hafifletilmiş olarak verilmiştir. Belirli bir zaman ve yerde meydana gelen bir olayı betimleyen tarihi kabartmaların en önemlilerinden biri, Augustus zamanında Roma’da yapılmış olan Ara Pacis yani Barış Sunağı’nın kabartmalarıdır. Bu kabartmalarda Roma kentinin geçmişi ile ilgili sahneler, imparator ve ailesinin, yüksek memurların portreleri tasvir edilmiştir. Roma’daki Titus Zafer Takı’nın kabartmalarında ise imparatorun zafer alayı ve ele geçirdiği ganimetler gösterilmiştir. İmparator Trajanus’un sütunu üzerinde de imparatorun Dakia seferi ile ilgili savaş sahneleri devam eden bir tablo gibi betimlenmiştir.

Roma sanatının tüm dallarında eyaletlerin etkisi açıkça görülmektedir. Bu eyaletlerin en önemlilerinden biri de Anadolu’dur. Anadolu, daha tarih öncesi çağlardan beri büyük bir uygarlığın beşiği olmuş ve etkilerini çağlar boyunca sürdürmüştür.

 Yunan mimarisinin temeli fonksiyonelliğe dayanmaktadır. Kullanılan her bir elemanın yada parçanın bir amacı vardır. Yapılar da  hiçbir kolon sadece dekorasyon amaçlı kullanılmamıştır, onların görevi  binayı taşımak ve destek vermektir. Çok azı dekoratif efekt vermek amacıyla kullanılmıştır. Taşıyıcı olan (strüktürel) yüzeyler zaman zaman zenginleştirilmiştir fakat bunlar strüktürel yüzeyin işlevini ikinci plana itecek şekilde üzerine tabaka ilaveleri ile yapılmamıştır.

Tarih öncesi çağlarda Yunanistan’da yaşayanlar evlerini, yarımadanın geniş ormanlarla kaplı tepeleri ve vadilerinden elde ettikleri ahşaplardan faydalanarak inşa etmişlerdir.Taş devri başında erken Yunan taş ustaları binalarının detaylarını modellendirmeye başlamışlardır. Erken dönem Mısırlı inşaatçıların yaptığı gibi, orjinal ahşap elementlerin detayları ve süsleri taklit edilmiştir. Yunanlıların çok ünlü olan taş mimarisi değişmeden günümüze kadar kalmıştır. Büyük tapınakların duvarları boydan boya sert mermer ile kaplıdır. Mermer süssüz, iç dekorasyonu en iyi tanımlayan, en güzel malzemedir. Binalarda özenle kesilmiş taşları birleştirmek için kireçli harç kullanılmaya gereksinim duyulmamıştır, büyük mermer bloklarını metal mengeneler bağlamaktadır. Binalardaki el işçiliği ise mükemmeldir. Dikkatli bir gözle bakıldığı zaman görülür ki binaların bütün parçaları arsındaki oranlar, taşların yerleştirilmesinde ve birbirleri ile bağlantılandırılmasında ve çatı örtüsüyle ilişkisinde de aynı şekilde kullanılmaktadır. Yunan mimarisi doğal beyaz mermeri ile anılmaktadır. Sonraki taklitleri de açık renkli taşla yapılmıştır ve Yunan binaları orijanilinde açık renkle boyalıdır. Mısırlı’lar gibi Yunanlılar’da rengi sembollerde kullanmaktadırlar. Örneğin rölyef oymaları mavi yeşil, gölgeleri ise kırmızıdır, arka fonları yine mavidir. Parthenon frizlerindeki rölyef figürleri Yunanlılar’ın çok ünlü strüktürleri ve heykelleridir, bunların arka fonları ise parlak kırmızıdır.

Yunanlılar büyük mimari hünerlerini halk yapıları üzerinde savurganca kullanmışlardır. Dini olmayan halk yapıları (gymnasium ve stadyum) gibi daha sonraları ortaya çıkmışlardır, fakat dini karakterli tapınaklar Yunan sanatının başlangıcından itibaren çok önemlidirler.

Yunan tanrıları ve tanrıçaları ve onların sayıları tam olarak belli olmayan çocuklarına, önceleri üzeri gökyüzüne açık yerden yükseltilmiş sunaklarda (altar) tapınıldı. Fakat daha sonra dikkatle ve özenilerek hazırlanılmış sığınaklar oluşturuldu. Yunan evinde olduğu gibi tapınaklar dairesel plandan dikdörtgen plana doğru geliştiler. Plan şemalarında tapınaklara kısa kenarın merkezinden girilmekteydi bu bölümde yer alan iki çift kolon çatı da sundurmayı oluşturmaktaydı. Çatılar orijinal olarak saman yada çamur ve kil ile yapıştırılmış dallarla örtülüydü.

Tapınakların ölçütleri arttıkça iç mekanda daha fazla kolona gereksinim duyulmuştur. Gelişme arttıkça tapınakların içine iki sıra dizi halinde kolonlar ilave edilmiştir. Destekleyici kolonlar da mabedin sonunda yer alan hangi tanrı yada tanrıça adına yapıldıysa onun heykelinin yer aldığı merkezi bölümü oluşturur ve yanlarda da geçite olanak tanır. Geleneksel olarak heykelin doğu yönüne bakması zorunludur, ve bu da tapınaklarda doğu batı aksının daha sonraki tapınaklarda ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Erken dönem tapınakları iki öğeden meydana gelmekteydi, mabet(cella) yada (naos) ve veranda (pronaos) bazen de 3. bir eleman olan ikinci bir iç oda (adytum) dur. Dış duvarlar çamurdan yapılmış tuğla olduğundan malzeme olarak dış hava şartlarıyla yüzyüze getirilebilecek kadar güvenilir değildir. Dış yüzey malzemeyi korumak amacıyla ön veranda yanlara ve binanın arkasına doğru genişletilmiştir. Ayrıca binayı hava şartlarından korumak için üçgen alınlıklı duvarların taşıdığı az yükseltili çatılar (pediment) yaratılmıştır. Önceleri yağmurdan korunmak için düşünülen bu elemanlar daha sonraları hisar ve kale yapımında da kullanılmıştır. Kolonlarla sarmalanmış mabet, pedimentli çatı gibi temel elemanlar Yunan tapınağının formunu oluşturur. Bu bir bina için basit bir formüldür fakat sınırsız varyasyonları oluşturulabildiğinden kurnaz bir saflığı vardır. Buna en güzel örnek olarak Atina’da Acropol’ün üzerinde çok zarif bir yapı olan Parthenon’u gösterebiliriz..

Akropolis anlam olarak ‘şehrin üzerindeki en yüksek noktadır’. Atina’daki Akropolis sadece dinsel amaçlarla kullanılmıştır. M.Ö 5. yy sonlarında Pericles zamanında inşa edilmiştir. Bu dönemde  Atinalılar’ın Pers savaşlarında gösterdikleri başarıları, sağlık, güvenlik ve güven ortamı takip etmiştir.

Akropole sarmal yaya yolu ile ulaşılır. Bu yol şehir ile şehirden 80m yükseklikteki tepenin batı yönüne ulaşımı sağlarken, tepenin en üst noktasına geçit oluşturan azametli anıt Propylaea’ya da ulaşımı sağlar. Kutsal yol olarak adlandırılan bu yaya yolu  Propylaea’dan ayrılarak tanrıça Athenanın dev bronz heykeline bağlantıyı sağlar. Buradan da eski tapınağa sonra da tepenin en üst noktasındaki Parthenon tapınağına ulaşılır.

	Kuzeyde Erechtheum bulunur. Erechtheum’un mimarisi Yunan mimarisinde nadiren görülen bir plan düzensizliğine sahiptir. Çok sayıda birbiriyle bağlantısı olmayan kutsal azizin kabirleri yer alır.Doğuda İyonik stilli 6 kolon yer alırken, güneydeki portikoda kolon yerine kadın figürlü heykeller kullanılmıştır.
	Parthenon’un güney batısında küçük tapınak Athena Nıke yer alırken kompozisyonu tamamlayan diğer parça, piyesler ve müzikal gösteriler için kullanılan,  tepenin yamacındaki Dionysus ve Odeum dur.En son parça da Yunan mimarisinin en iyisi Parthenon’dur. Mimarları ise Ictinus ve Callicrates dir. Phidias ise baş hetkeltraşıdır. Bina katıksız beyaz Pentelic mermerden yapılmıştır. Kabaca (31-69m) boyutlarındadır. 4’e 9 proporsiyona sahiptir. Her kısa kenarda 8 her uzun kenarda 17 olmak üzere toplam 46 kolonludur. Yapının tamamı iki odadan oluşmaktadır. Büyük oda Cella yada Nao’ya doğudaki sundurmadan Pronaos’dan girilir. Büyük oda  iki sıralı dorik kolonlarla çevrilidir,
kenarda ve arkada ki bu kolonların arasında Phidias’ın yaptığı 12 m yüksekliğinde altın ve fildişi ile karışık yapılmış gözleri kıymetli mücevherlerden yapılma tanrıça Athena’nın heykeli bulunur. Bazı araştırmacılar giriş ve heykelarasında kalan  sığ havuzun dış mekandaki ışığı tanrıçanın üzerine yansıttığını düşünürler. Cella’nın duvarlarının üst kısmında ve düşey yüzeylerde 170m uzunluğun da friz ler yer alır. Bu frizlerde tanrıça onuruna dört yılda bir düzenlenen dini tören anlatılır. Binada etkileyici olan temel formların harmonisi ve onlara eklenmiş olan ince zarif ve mükemmel olan heykellerdir. Birtakım kurnazca düşünülmüş inceliklerde bunlara ilave edilmiştir. Fakat tarihte hiçbir bina büyük düşünceler sonucunda üretilmemiştir. Örneğin Parthenon’un tabanı tamamen düz değildir, kenarlardan merkeze doğru bir kıvrımlandırılma, hesaplanmış bir eğrilik söz konusudur. Binanın köşelerinde bulunan kolonlar çok az içe doğru eğimlidir. Köşe kolonların çaplarına ilave bir kalınlık verilmiştir ve bunlar komşu kolonlara daha yakındırlar. Bütün kolonlara dış bükey bel verilmiştir.Üst bölümlerdeki kitabelerin yazıları aşağıda olanlara göre biraz daha büyük yazılmıştır. Böylece aşağıdan bakıldığında hepsi eşit boyuttaymış gibi görünür. Bütün bu incelikler üzerinde çok çalışma yapılmış detaylardır ve onlara hayranlık duymamak mümkün değildir.
	Bu incelikler konstrüksiyonu oluşturma aşamasında birtakım güçlükler  ortaya  çıkarmasına karşın, Yunanlılar bu incelikleri değerli bulmaktaydılar. Onlar optik ilizyonların hesabını çok iyi yaptılar, örneğin köşe kolonları kalın olmasaydı diğerlerinden ince görünebilirdi. Yada zemin merkeze doğru hafifçe yükselmeseydi çukur gibi görünebilirdi. Bütün bunlar gözle fark edilemeyen kurnazca düşünülmüş inceliklerdir. Şüphesiz ki onların tek istediği güçlü estetik etkiyi verebilmekti. Zeminin dalgalanması kolonların hafif dış bükeyliği ve bırakılan boşluk mesafelerinin çeşitliliği binaya organik bir hareketlilik kazandırıp statik bir binanın yakalayamayacağı başarıyı yakalamaktadır. Bu muhteşem strüktürlü yapı kolay bir yaşam süreci geçirmemiştir. 6.yy da hıristiyan kilisesi haline getirilmiş ve doğu köşesine bir altar ilavesi yapılmıştır. Daha sonra cami olarak hizmet vermiş ve bir minare ilavesi yapılmıştır. 17.yy da Türkler tarafından barut deposu olarak kullanılırken bir patlama sonucu bir kısmı tahrip olmuştur.19. yy başlarında ise kutsal değerler hiçe sayılarak değerli rölyefler yerlerinden sökülmüş, İngiliz diplomat kont Elgin tarafından İngiltereye taşınmıştır. Rölyefleri şu anda Londra’da British Museum da görmek mümkündür.                                                                                 Dipnotlar: Stanley Abercrombıe, Sherrill Whiton;  Interior Desıgn &Decoration,fıfth edition, Prentice Hall, New Jersey 2002 ; s 58-63 dan (çeviri)

Mısırlıların yaşamında sanat önemli bir yer tutuyordu. Söz ve ses sanatlarıyla plastik sanatlar, gerek yüksek tabakanın gerek yoksul halkın kişisel ve toplumsal hayatını zenginleştiriyordu. Eski İmparatorluğun önemli, ünlü buluşu ve Mısır uygarlığını tüm dünyaya tanıtan özelliği piramitlerdir. İncil'de Mısır'ın buğday deposu olarak geçen bu taş devler adını yunanca pyramis'ten alır. Bu buğday unuyla yapılan bir tatlının adıdır. Genelde Firavunun mezarı olarak bilinen piramidin asıl işlevinin ölüye ait bir anıt olduğu belirlenmiştir. Mısır sanatının düşünsel olarak temeli, tanrıların onurlandırılmasına dayanır. Buna tanrılaştırılmış ölü krallar da dahildir. Bu krallar için yapılan cenaze tapınakları ve anıtsal mezarlar alabildiğine süslü, heykeller ve rölyeflerle bezeli mekanlardır. Dinsel mimariye ilk örnek pavyon şeklinde çamur ve şeker kamışından yapılmış bir mezardır. Bu forma, genellikle tapınakların en gizli köşelerinde, ya da tanrının heykelinin konduğu köşede rastlanır. Bu heykeller tapınağın rahibi tarafından giydirilir ve beslenir. Tarihsel süreç içinde ilk mimari olgular, Eski İmparatorluk döneminde ölüler için inşa edilen yapılar olmuştur. Piramitlerin bugünkü gördüğümüz biçimleriyle doğmadığını biliyoruz. Negâde kültürlerinde ölü bir yere gömülür ve üzerine bir tümsek yapılırdı. Bir kimsenin kudretine ve zenginliğine göre bu tümsekler yüksek olurdu. Odalardan başka, bir de kilerin bu mezarlarda bulunduğunu görüyoruz. Bu topraktan tepeler, önce kerpiç ve sonraları da taştan yapılmağa başlanmıştır. Tepelerin ilk biçimleri aynen mezar tümsekleri gibi olmuştur. Bunlara mastaba diyoruz. Mastabalar, yan duvarları meyilli kare prizmaya benzerler. Bunların ilk örnekleri Gize'de görülüyor. Firavunun aile yakınlarının mezarlarını, esas piramit yanındaki bir cadde üzerinde sıralanan mastabalarda görüyoruz. Gize, bu nedenle bir kent plânı gibi düzenlenmiş ölüler şehridir.

İlk piramit, yukarda açıkladığımız mastabanın üzerine, bundan küçük başka bir mastabanın konulmasıyla gerçekleşmiştir. Bu mastabalar zamanla üst üste arttıkça basamaklı piramit doğmuştur.

http://galileo.spaceports.com/~cevher/misir01.jpg

Diyoser'in (III. Sülâle) Sakkara'daki beş basamaklı (mastabalı) piramidi böyle ortaya çıkmıştır. Bu piramit gerçekten bir dağ etkisi yapar. Etrafında da büyük inşaatlar görülmektedir. Bu tip piramitlerin gövdesinde iki ayrı kısım bulunur. Ortada bir kuyu vardır. Bu kuyu, ölünün *sarkofajının indirildiği ve mezar boşluğunun duvarının örülmesinden sonra taşlarla doldurulan hücreye açılır. Bu toprak üzerinde şapel vardır. Burada cenazeye sunulan armağanlar saklanır. Duvarlarda tanrı Osiris'in yargısına boyun eğmek üzere ölüler dünyasına doğru yolculuğa çıkan ölü için yazılmış büyülü ve dualı sözler yer alır. Bazı mastabalarda daha fazla bölüme rastlanır. Bu piramidin kuzeyinde, avlusu, küçük odaları, dar girişleri olan bir mabet bulunur. Bu mabedin içinde firavunun bir heykeli olup duvarda açılan iki delikten içeri bakılır. Bu delik aracıyla, statünün dış dünyaya etki yapması değil, dışarıyla ilgisinin kesilmemesi düşünülmüştür. Bu piramitte herşey saklanılmak için yapılmış olduğunu telkin eder. Reprezantasyondan uzak bir atmosfer bina içine hakim olduğu gibi, tapınma hissi de girene hakim olmaz. Burada herşey, hayatta hizmet amacı ile inşa edilmiştir.

*Sarkofaj;antik dönemde ölülerin konduğu bir mezar türü.

Bu piramidin yanında iki mastaba daha bulunur. Papirüs demet sütunlarının da ilk olarak burada ele alındığı görülür.

http://galileo.spaceports.com/~cevher/misir02.jpg

Piramitlerin bu ilk çağındaki özellikleri, çok değişik öğelerin bulunması ve bu öğelerin birbirine bağlı olmayışlarıdır. Ayrıca inşa parçaları da birbirine bağlı değildir. Yani bina bir bütün olarak birbirine bağlı parça-lardan meydana gelmemiştir. Kademeli mastabadan düzgün geometrik piramide aracı olan eser Dağşur piramididir. Dağşur dik kenar duvarları olan geometrik bir yapıdır. 4. Sülâlenin başında yapılan ve bitmemiş olarak bırakılan Medüm piramidi kademeli piramit olarak plânlanmıştı. Çöl üzerinde yükselen dik duvarlar bir piramitten çok obeliski hatırlatmaktadır. Burada tam piramidin özelliklerinden biri, bütün yüzeyin muntazam kaplanmasıdır.

4. Sülâle zamanında piramitlerin dışında, prenslerin ve asillerin mastabaları içinde bulunan tapınak hücrelerinde de, bir *rölyef sanatının doğduğunu görülür. Bu sanat, 5. Sülâle çağında Mısır'ın büyük adamlarının hayatlarını tasvir eden zengin bir rölyef serisinin doğmasını sağlamıştır. Diğer bir özellik de, mezarın girişine ölünün bir rölyefinin konmasıdır. 4. Sülale zamanında piramitler esas matematik formunu bulur. Bu form herbirinde farklı özellikler göstermesine rağmen sağlamlıkları aynı şekilde sağlanmıştır. Yapıların sağlamlığı, piramidin temellerinin hafifçe eğik olması ile sağlanmış; böylece, dıştan bir itmeyle dev duvarların yıkılması önlenmiştir. Bu yıkılma, temel taşlarının kare olmaması halinde de gerçekleşebilirdi. Bu risk kullanılan taşların büyümesiyle daha da artıştır. İlk piramitte, muhtemelen kil tuğlalar tercih edilmiştir. Piramidin içersinde bir dizi koridor vardı ve bunlar kralın odasına açılıyordu. Bu form daha sonra mabet formuna doğru gelişir. Büyük halk kitlelerinin tapınmalarına yarayan büyük salonların yapımı için bir eğilim belirir. Sakkara'nın piramitler bölgesindeki küçük tapınma odalarına karşı, büyük tapınma yerleri yapılmağa başlar.

Gize'deki üç piramitten (Keops, Kefren, Mikerinos) Kefren piramidi civarı ile iyi bir şekilde bugüne kadar kalmıştır.Kefren piramidinin yanında dev bir sfenks vardır ve bunun yüzü, Kefren'dir. Kefren piramidinde vazıh ve bir heykel anlayışındaki mantıki oluş, ilgiyi çeker. Kefren'in vadideki ön mabedi, esas piramide bir tünelle bağlıdır. Gerek piramidin, gerekse mabedin birer giriş salonu ve kiler odalarının sıralandığı birer esas avlusu vardır. Vadideki mabedin cepheleri muntazam düzenlenmemiştir. Yalnız cephenin her iki yanında girişi düzenleyen hücreler bulunur. Bu girişten, önce iki gemili geniş ve sonra üç gemili uzun bir salona girilir. Bu salonlarda bir ibadetin istediği mekân sırası yoktur. Üç gemili uzun salon, maksatsız olarak son bulur. Ayrıca hususi odalar da mantıki bir sıra izlemez. Fakat filpayeli taş blokla örtülü, matematik katiyette dikdörtgen şeklindeki kral odaları vardır. Bütün bu süssüz salon ve odalar, insana susma telkin eder, ebediyet duygusunu insanda uyandırır. Kefren'in yüksekliği 136 m. dir.

Mikerinos piramidi, en küçük olan piramittir. Muazzamlığa olan istek yavaş yavaş kaybolmaktadır. Öyle ki heykellerde vücut, madde ifadesine yöneldikçe, bu muazzamlığa olan düşkünlüğün azaldığı açıkça gözlemlenir. Mikerinos'un heykellerinde bu madde ifadesine olan eğilimi, Mısır heykelini incelerken açıkça göreceğiz.

Keops'un bugünkü yüksekliği 139 m. dir. Aslının 150 m. olduğu hesap edilmektedir. Her taban kenarı 230 m. dir. İçinde boş kalan odalar ve girişler hariç masif bir yapıdır. Yapının önünde krala ait ölü tapınağı vardır. Tapınak üç kısımdır : 1 - Vadideki kapı-yapılar (pilon),

2- Örtülü giriş,

3- Dini yapı. Bu yapı granit duvarlara dayanır.

*Rölyef,engebe

5. ve 6. sülâleler zamanında mezar odaları, giriş salonları, avlular, koridorlar, iç salonlar ve odalar bir karışıklık içinde gelişir. Ön odalar ile esas ölünün bulunduğu oda arasında hiçbir bağlılık sırası görülmez. Ayrıca mimarinin oda ve salonları bir eksen üzerinde de gelişmemiştir. Burada, ibadet ile ilgili, ve ölülere ait bir türbe değil, sanki oturulmak için yapılmış olan bir ev, bir saray atmosferi vardır. 5. Sülale ile, fasat duvarlarında Mısır'a özgü, ters boğaz çizgilerini taşıyan süslemeler başlar. Bu dönemde ayrıca lotüs veya palmiye başlıklı sütunlara rastlanır. Sütunlar genelde ağaç gövdelerini veya bitki saplarını simgeler. Bunlar şekiller, yazılar ve rölyeflerle süslüdürler. Başlangıçta da çok renkli olduklarını söylemek mümkündür. Sütunlar başlık süslerine göre ayrılacak olurlarsa şunlar dikkati çekecektir; palmiye tipi(yuvarlak gövde ve palmiye başlık), lotüs tipi(birbirine bağlı saplardan oluşan ve lotüs çiçekli başlık), papirüs tipi(temelde nervürlü sütunlar ve papirüs çiçekli başlık), Hathorik(tanrıça Hathor'un yüzünü taşıyan başlık).

5. sülâleden Ti'nin (İ.Ö. 2450) mezarı, cephesindeki iki yan duvar arasına yerleştirilmiş iki filpaye ile, bir Yunan peristilini hatırlatır. Ya da akla Ön-Asya sarayı biçimi gelir. Bu girişten itibaren başlayan koridor ile birbirleriyle mantıkî bir bağlantısı olmayan tek tek odalara gidilir. Esas salona da bu koridor götürür. Salonda kapı taklidi yerler, hiyerogliflerin içine dizildiği bantlar ve filpayeler sıralanır. Ayrıca büyük yüzeyler halindeki rölyefler, mimari ile bir ilgisi olmadan düzenlenmiştir.

6. Sülâlede Mererûka'nın mezarında ise odaların miktarı artar, Taklit kapılar daha geniş ve gösterişlidir. Heykele olan gereksinme artmış olduğu gibi, bu heykellerin odalara yerleştirilişinde de sanki seyirci düşünülmüş gibidir. Taklit kapılar içindeki heykeller, 4. sülâlede alçak rölyeftir. 5. Sülâleden itibaren figürler tamamen bağımsız bir figüre doğru yada yüksek rölyefe doğru yönelmiştir. Statülerde görünüş, yandan değil cepheden (froncal)dir. Tasvirin bu çağda mimariden daha çok önem kazandığını, ölünün zenginliğini, mal ve mülkünü, mevkiini, hayatını ve başından geçen önemli olayların resmedilmiş olduğunu burada görmek mümkündür. Böylece bu resimlerden. O zamanın önemli kişilerinin hayatları hakkında bir fikir de edinilmiş olunmaktadır.

Daha Orta İmparatorluğun başından itibaren, dünya sanatında yeni öğelere sahip bir mimarinin kurulduğu görülüyor. İlk yeni öğe obelisk'tir. Aslında obelisk, Assuan'daki Menhu'nun mezarında bir mezar taşı olarak görülür. Fakat şimdi bu çağda obelisk, kule gibi yüksek ve yekpare bir taştır. Orta imparatorluktan günümüze pek az yapı kalmıştır, çünkü onların yerine hemen yenileri yapılmıştır. Bazen de tapınaklar yıkılmaya yüz tutmuş ve sonradan, Hıristiyanlık döneminde kiliseye dönüştürülmüştür. Örneğin Amenemhat 3'ün Fayyum vadisinde kurduğu, Medinet-madi'de yer alan Renenutet tapınağının sonu böyle olmuştur. 12. Sülaleden günümüze bozulmadan gelen tek yapı Sesostri kioksudur. Karnak'ta yer alan bu yapı İ.Ö. 1970-25 yılları arasında yapılmıştır. Amon tapınağının kuzey doğusundadır. 18. Sülaleden Amenofis'in temelde kullandığı taşları bir araya toplayarak bir arkeolog tarafından yeniden kurulmuştur. Kiosk'un planı karedir, 16 kare tabanlı sütun taşır ve buraya iki rampa ile ulaşılır.

Orta İmparatorluk mimarisinde görülen diğer bir mimari öğe, tonoz kubbe ile kemer formudur. Böylece Eski İmparatorluğun amaçsız dolambaçlı salonlar, odalar, koridorlar düzenine karşılık, Orta İmparatorluk mimarisinde bir amaca göre düzenlenmiş iç mimari vardır. Ancak dış mimari form parçalıdır. Binanın dışını çeviren sütunlu koridorla, süslü bir motif arama çabası ve gösterişe önem veren bir anlayış görülür.

Yeni İmparatorluk sanatı başlangıçta Orta İmparatorluk sanatına bağlanır ve onun bir devamı olarak görülür. Oysa arada, politik bakımdan karanlık olarak kabul edilen Hiksosların hâkim olduğu çağ bulunur (1670-1570). Mimarî bakımdan bu çağın en önemli eseri, Der-EI Bahari'deki Haçepsut'un teraslı mabedidir. Bu bina, Mentuhotep'e ait mabedin hemen yanında bulunur. Fakat bu yakınlık, ne mimari ne de motif bakımından bir benzerlik taşımaz. Dış görünüş bakımından da bir benzerlik yoktur. Haçepsut'un mabedinde yeni bir mimari gelişim göze çarpar. Bu mimaride yeni olan şey, Orta İmparatorluğun taç şeklindeki sembol piramidinden vazgeçilmesidir. Orta İmparatorlukta binanın üzerine konulan taç yerine bir avlu yapılmıştır. Ancak burada birinci kata çıkan rampa, geniş bir alana açıldıktan sonra yeniden yükselmeğe başlayarak ikinci katın üzerindeki bir terasa çıkar. Der-EI Bahari'deki rampa, mimari motif olarak Orta İmparatorlukta da vardı. Bu mimaride, Orta İmparatorluktaki sağlamlık yoktur. Ancak bu mimaride, Orta İmparatorluktan alınan ve ileride kullanılacak öğeler görülür. Binanın kayalara dayandığı arka duvarı üzerinde nişler ve bu nişlerde de heykeller bulunuyordu. Kayalara oyulu esas odaya iki taraflı bir yol gitmektedir. Teker teker bakılırsa, mimarî öğeler Orta İmparatorluk mimarisinde kullanılmışlardır. Örneğin: çok köşeli yuvarlak filpayeler ve üzerindeki kare prizma sütun başlıkları gibi. Bütün bunlar, mimarî bir bütünlük içinde kullanılmışlardır. Terasların önündeki salonlar çok gemili olup, geniş, rahat ve aydınlıktır. Kapıların iki tarafındaki taş direkler üzerine oturtulan kirişler ince ve düz kesilmiştir. Kapıların kenarlarına figür konulmamıştır. Bu figürlerin yerini hiyeroglifler almıştır. Orta İmparatorluk çağında tanıdığımız obeliskler, mabetlerin cephe düzeninde sağlam bir öğedir. I. Tutmosis ile Haçepsut'un Karnak'taki mabetlerinde görülen obeliskler, hep Orta İmparatorluk öğeleridir. 4. ve 5. Ramses çağlarında yazılan yazılar, bu obelisk denen dikili taşın dikey etkisini bozarlar.

Karnak'taki obelisklerin, yapının bütünü önünde, nasıl bir etki yaptı-ğını bugün bilmiyoruz. Çünkü, çeşitli çağlarda ilâve edilen yapıların birbirlerine girişi yüzünden, bugün ilk etkinin nasıl olduğu bilinmiyor. III. Tutmosis'in Karnak'taki tarihi salonunun önündeki filpayeler, girişin yan tarafında dikkati çekmektedir. Obelisklerin bina cephesinde yaptığı etkiye Haçepsut büyük önem vermişti. Burada ilk kez büyük kapılara iki pilon arasında yer verilmiştir. Pilon, girişin iki yanında üstleri yatay kesilmiş iki piramitten meydana gelir. Böylece piramitsiz olan mabette piramit motifi, başka bir biçimde kullanılmış olur. Bu pilonun üzerinde düşmanı perişan eden firavunun resimleri vardır.

Haçepsut ve III. Tutmosis'in zamanından kalan yapılardan o zamanki mimari hakkında bir fikir edinebiliyoruz. Fakat bilhassa bunlardan biri, zamanın büyük gücü hakkında bize fikir verebilmektedir. Bu yapı, yukarıda adı geçen III. Tutmosis'in Karnak'taki mabedinin büyük bayram salonudur. Buna 5 gemili bir salon diyebileceğimiz gibi, orta gemisi üç kısma ayrılan üç gemili bir yapı da diyebiliriz. Binaya giriş 4. ve 5. gemilerin bulunduğu yerin önündendir. Girişin önü filpayeli olup, giriş duvarının üzerinde dörtgen biçiminde pencereler vardır. Üç gemili orta yerin yan-larındaki yan gemiler, orta gemi ile aynı yüksekliktedir. Bina genel görünüşü ile bazilika biçimindedir. Ve bazilikada olduğu gibi kutsal yere doğru ufki bir gidiş yönü vardır. Ayrıca, yan gemilerden girilen odalar bulunmaktadır. Bu çağın sanatı, süslü, dekoratif ve inşa bakımından da formeldir. Çağın lüks gereksinmesi, görünmeğe değer olma düşüncesi ile, ihtişama önem veren bir biçimde binalar yapılmasını sağlamıştır. Bunun örneğini, Amenofis'in Lüksor mabedinde buluyoruz. Bu Amon, Mut ve Khonsu tanrılarına adanmış ve Amenofis 3 tarafından yaptırılmıştır.

Bugün Lüksor mabedinin cephesinin nasıl olduğu bilinmiyor. Ancak binanın temelinden çıkarılan plândan anlaşıldığına göre büyük yapı, ritmik ve unsurlar düşünülerek birbirleriyle bağlanmıştır. Bir mekândan diğerine açılan geçitlerle (bu bağlantı diğer eski yapılarda da vardır) bina gelişir. Buna ek olarak, sütunların altın yaldızlarla kaplandığını, döşemelerin gümüş kaplı olduğunu, duvarların renkli fresklerle düzenlendiğini düşünürsek, bu binaların aslında nasıl bir emek ve zevkle inşa edildiğini anlamış oluruz. Muhteşem sütunlu avlu, halen ayakta kalan sütunlarıyla eski halini yaşatmaya yetecek kudrettedir. Papirus şemsiye başlıklarıyla sütunlar, ağır gövdelerini pek belli etmezler. Avludaki sütunlar, kabul salonunun sütunlarından kasıtlı olarak daha alçak yapılmıştır. Ayrıca kabul salonuna doğru bir yön veren sütunlu yol, insana önemli bir yere gidildiğini duyurur. Bu unsurların belli bir amaca göre düzeni, Yeni İmparatorluk çağında mimarînin önem verdiği bir hu-sustur.

II. Ramses çağında bu mabedin önüne yeni bir avlu yapılmıştır. Bu avlu içinde aynı zamanda III. Tutmosis'in küçük mabedi bulunmaktadır. İ.Ö. XVIII. yüzyılın bu ilginç yapılarında, Mısır mimarisinin Eski İmparatorluk devrinde bulduğu papirüs, lotus ve palmiye başlıkların bol olarak kullanmıştır. Bu sütun başlığı stilleri, Mısır mimarının doğa motiflerini nasıl mimari motif haline getirdiğini göstermektedir.

I8. Sülalenin sonu Amarna çağıdır (1377-1358). Bu çağda yeni bir din ortaya atılmış ve adına Aton denilmiştir. Bu dini devrim, sanatı da etkilemiştir. Ancak kısa sürdüğünden, mimari bakımdan inşaatlar bitirilememiş, fakat heykel alanında önemli eserler yapılmıştır. Bu hususa mısırda heykel bölümünde temas edilecektir. Amarna çağında eski örneklere dönüş önem kazanmıştır. Fakat I. Setos zamanında bir evvelki çağa değil, eski ilkel katı öğelere gidildiği görülür. I. Setos, Abitos'ta çeşitli tanrıların adına bir mabet yaptırmıştı. İki avlulu olan mabette, iki sıra sütunlu iç salonun sonunda, tanrılara tahsis edilmiş iki oda vardı. Bu tapınak, Der-EI Bahari'deki, Haçepsut'un yaptırdığı avlulu tapınak tipine bağlanır. Hatta ikinci avludaki rampa, Haçepsut'un muazzam yapı biçimine açıkça bir eğilim gösterir.

Ramsesler çağındaki yapıların pilonları, avluları, birbirini kesen salonları, sütunlu ya da sütunsuz odaları, taklit edilen bir sistemi bize açıklamaktadırlar. Sütunlar bodur olup, I. Setos çağındakilerden daha kabadırlar. Yenilik olarak yalnız filpayeler devasa figürler halini almışlardır. Eski İmparatorluk çağındaki heykeller, normal ölçülerde olup, ya filpayelerin önüne ya da filpayeler arasına konulurdu. Fakat bu heykeller binanın mimari bütünlüğüne iştirak etmiyorlardı. Ancak bina mimarisine iştirakleri, kitle ve büyüklük bakımındandı. Restorasyon sanatı adı verilen bu Ramsesler çağındaki heykeller, devasa ölçüleri ile binanın mimarisini bozmaktadırlar. Hattâ mimariden fazla önem kazanmak çabasındadırlar. Figür olarak da, kitle ve çehre anlatımı bakımından da, canlı bir ifadeden yoksundurlar. Dekoratif olarak da süsleyici bir özellikleri yoktur. İşte II. Ramses'in Nubya'daki mabedi bu anlayıştadır. Abu Simbel'deki Kaya Mabedi'nin cephesi de kayalara oyulmuştur. Burada görülen dağ örneği figürlere nazaran, kayaların içine oyulmuş olan iç kısım çok küçüktür. Heykeller de ölçülerine oranla daha az etkileyici görünürler.

İmparatorluğun başkenti Sais'e taşındığı için, Mısır mimarisinin son çağına Sais çağı da denmektedir. Sais çağı sanatı, Yunanlıların klasik öncesi sanatı ile çağdaş olmasına rağmen özelliği ayrıdır. Mısır sanatı bu çağda da binlerce yıllık eski kanunlarına uyar. Mısır sanatı, Yunanlılara sanat ihtirası bakımından örnek olduğu gibi, motif ve form bakımından da etki yapmıştır.

Kaynaklar: İnkılap kitapevinden "Mısır Sanatını Tanıyalım", Adnan Turani'nin yazdığı "Dünya Sanat tarihi", Talât Saim Halman'ın yazdığı "Eski Mısır'dan Şiirler", C.W.Ceram'ın yazdığı "Tanrılar, Mezarlar ve Bilginler" 

1066 yılında Normanların İngiltere'yi fethetmesiyle başlayan

mimari akım. İngiltere'de Norman üslubu, Avrupa'da ise Roman üslubu,Romanesk olarak adlandırılır. 9. yy dan başlayarak 12.yy ortalarına kadar etkinlik gösteren bir sanat akımıdır.

            O dönemde kilise ve manastırlar çevredeki tek taş binalardı. Savaşların olduğu bu dönemde tek taş bina olan kilise ve manastırlar, halk tarafından savaş zamanlarında sığınak olarak kullanılıyordu. Bu sebeple, güvenliği sağlamak amacıyla bu dönemde kilise ve manastırların duvarları kalın, uzun ve penceresiz yapılmıştır. Romanesk yapılara "kaba" denmesinin sebebi budur. Güvenlik için bir başka girişimse; ağaçla kapatılan kilise tavanlarının yerini tonoz almasıdır. Tonozun ağırlığını taşımak içinse köprü şeklinde kemerler kullanılmış, ama ayakların bu ağırlığı taşıyacak kadar kuvvetli olmaması nedeniyle kemerlere kaburga atılmış ve ortaya çıkan boşluk daha hafif şeylerle doldurulmuştur.

Romanesk sanat deyince ilk akla gelen, Ortaçağ’ın büyük manastır yapılarıdır. Bunlar, yalnız dinsel değil, sosyal ve kültürel etkinlikleri de içeren yapı kompleksleridir. Romanesk kiliseler ise kalın taş duvarları, masif kuleleri ve heybetli görünümleriyle kimi zaman bir şatoyu anımsatırlar. Romanesk mimarlık üslubuna Avrupa’nın değişik yörelerinde rastlanır. Ama en tipik ve anıtsal örnekler daha çok Almanya, Fransa ve İngiltere’de toplanmıştır.

Romanesk mimarinin en yaygın formu, çok nefli ve transeptli bazilikal formdur. Bu üsluptaki kiliselerde orta nef ile yan neflerin bağlantısı, 11. yüzyılda yapımına başlanan Speyer Katedrali’nde olduğu gibi masif ayaklara dayanan yuvarlak kemerlerle sağlanmıştır. Roma yapılarından alınan yarım daire biçimli yuvarlak kemer, Romanesk mimarinin en belirgin özelliklerinden biridir. Bu dönemde yapıların örtü biçimleri de değişmiştir. Erken dönemlerde kullanılan ahşap kirişli çatılar bu dönemde de kullanılmakla birlikte artık esas örtü biçimi, “tonoz” olmuştur. Yuvarlak kemerlerle dörtgen bölümlerin oluşturulduğu neflerin üzerini dilimli kubbeleri andıran çapraz tonozlar örtmektedir.

                                   NUR-U OSMANİYE CAMİSİ

Eminönü ilçesinde, Çemberlitaş Anıtı`nın kuzeybatısında, Kapalıçarşı girişindedir. Külliyenin yapımına Sultan I.Mahmut döneminde, 1749 yılında başlanmış, ancak onun ölümünden bir yıl sonra 1755’de tamamlanabilmiştir. Külliyenin mimarı Simeon Kalfa’dır. Külliye barok mimariyle yapılmış bir camii, medrese, imaret, kütüphane, türbe, çeşme ve sebil’den oluşur. Ayrıca çevresini saran bir kaç dükkan da külliyeye dahildir.

Nur-u osmaniye Camisi Osmanlı cami mimarisinde çok ayrıcalıklı, özel bir yere sahiptir. Özellikle üç boyutlu taş bezemeleriyle dünya mimarisinde bile eşi olmayan, tamamen özgün bir barok şaheseridir. Eteği 32 pencere ile çevrili tek bir kubbesi vardır. Cami 174 pencere ile aydınlanır. İç bezemelerinde en göze çarpan unsur kubbesinde ve duvarlarındaki hatlardır. İki şerefeli, iki minaresi vardır. Kurşun yerine taş alemler, ilk kez bu minarelerde kullanılmıştır.

Cami planında nur-u osmaniye’yi diğer camilerden ayıran özelliklerden biri mihrap çıkıntısının poligonal biçimidir. osmanlı camilerinde yapı içinde genellikle poligonal olan mihraplar, dışarıdan dikdörtgen bir niş içine yerleştirilirler. Mimar Sinan’dan bu yana mihrapları çıkıntılı çok yapı olmakla birlikte dışarıdan poligonal büyük cami mihrabı ilk kez burada yapılmıştır.

Caminin iç bezemesinde yazılar önemli bir yer tutar. caminin içinde en alt sıra pencereleri üzerindeki oval madalyonlar o çağın ünlü hattatlarının yazıları ile süslüdür. Bütün yapıya egemen olan kubbeli, kare, baldaken, etrafındaki kubbeler arasında büyük bir plastik etki ile yükselir.

Eğrisel kemerlerin “s” ve “c” gibi dönemin karakteristik eğrileri ile bitirilmesi ve bütün bunları çevreleyen barok profiller ve taş bezemeler, her öğenin sıkça yinelenmesi ile elde edilen barok özellikler külliyeyi dünya mimarisinde eşi olmayan kendine özgü bir barok yapıt haline getirir

Diğer Barok Camiler

Nur-u Osmaniye camisi dışında barok üslubun görüldüğü yapılar şunlardır

Laleli cami,Ortaköy cami, Nusretiye cami,Zeynep Sultan cami,Ayazma cami,Üsküdar Selimiye Cami,Beylerbeyi cami,Dolmabahçe sarayı

             LALELİ CAMİ

Laleli Cami 1760-1763 yılları arasında Osmanlı padişahı III. Mustafa tarafından inşa ettirilmiş ve bulunduğu semte adını vermiş olan bir camidir.

Caminin elemanları bir bodrum üzerindedir. Barok üslupta, kare ve mihrap çıkıntılıdır. Ana kubbe 8 sütuna oturur. Çevresi 6 yarım kubbeden oluşmuştur. Caminin mimarı Mehmed Tahir Ağa'dır

           ORTAKÖY CAMİ

İstanbul'da Boğaziçi’nde Beşiktaş ilçesinde, Ortaköy semtinde sahilde bulunan Barok tarzda bir camiidir.

Cami, Sultan Abdülmecit tarafından Mimar Nikogos Balyan’a 1853 yılında yaptırılmıştır. Oldukça zarif bir yapı olan cami Barok üslubundadır. Boğaziçi’nde eşsiz bir konuma yerleştirilmiştir. Bütün selatin camilerinde olduğu gibi harim ve hünkar bölümü olmak üzere iki kısımdan oluşur. Geniş ve yüksek pencereler Boğaz’ın değişken ışıklarını caminin içine taşıyacak biçimde düzenlenmiştir.

Merdivenle çıkılan yapının tek şerefeli iki minaresi vardır.Duvarları beyaz kesme taştan yapılmıştır.

Beyoğlu`ya bağlı Tophane semtinde Meclis-i Mebusan Caddesi üzerindedir. Sultan II. Mahmut tarafından 1823-26 yılları arasında yaptırılmıştır. Mimar Krikor Amira Balyan’ın eseridir. Barok üslubundaki cami kesme taş ve mermerlerden yapılmıştır. İki şerefeli, zariflikleri ve incelikleriyle dikkat çeken iki minaresi vardır.

Zeynep Sultan Cami

1769 yılında III. Ahmed'in kızı Zeynep Âsime Sultan tarafından Ayazma Câmii'nin de mîmarı olan Mehmet Tâhir Ağa'ya yaptırılmış barok tarzındaki câmidir. Mîmârî tarzına bulunduğu mekan göz önüne alınarak karar verilmiştir. Bu özel tarzı ve yapımında kullanılan malzemeler nedeniyle Bizans kiliselerini anımsatır.

Dolmabahçe Sarayı, Avrupa sanatı üslûplarının bir karışımı olarak 1843-1856 yılları arasında inşa edilmiştir. Sultan Abdülmecit’in mimarı Karabet Balyan’ın eseridir. Dolmabahçe Sarayı 3 katlı, simetrik planlıdır. 285 odası ve 43 salonu vardır.

                                       Bernini- st andrea quirinale- 1658

BAROK sözcüğü portekizce barucca sözcüğünden gelir. Portekizcede garip biçimli eğri büğrü incilere verilen addır.

Barok üslubu 16. yy dolaylarında İtalya’da ortaya çıkmış, Avrupa’ya yayılmış ve 18.yy sonuna kadar sürmüştür.Mimarlık,heykel,müzik ve resimde  etkili olmuştur.

Barok sanatı Rönesans ve Reform hareketine tepki olarak ortaya çıkmıştır. Bu sebeple de kaynağını Roma ve Papalık çevresinden alır.

Kaybedilen din duygusunun yeniden kazanılmasını hedefler.

Rönesans’a hakim olan geometrik ve sınırlı formlar,çizgisel renkler, ışıklarla dağıtılmış olan formların psikolojik etkinlik kaynağı olarak renk anlayışı hakim olmuştur. Kullanılan renklerde ışık ve gölge kullanımının denetimi altında derin bir duyarlılığa yönelmistir.

Barok mimarinin iki önemli temsilcisi Bernini ve Borrominidir.

Cortona,  Longhena, Rainaldi, Guarini, Juvarra da barok mimarlarındandır

Gian lorenzo Bernini, 1598'de Napoli'de doğmuştur. Barok stilinin yaratıcısı kabul edilir. Hemen hemen bütün sanat dallarında eseri vardır. 1680'de Roma'da ölmüştür.

St. Andrea quirinale,piazza of st peter's onun tarafından tasarlanmış. Yine Vatikan'da st. tereza ve piazza navona'daki iki cesme de bernini'nin eserlerindendir.

Francesco Borromini Lombardia eyaletinde doğmuş ve 1599-1667 yılları arasında yaşamıştır.  Mimar olan babasından etkilenmiştir. 1621 yılında Roma'ya taşınarak barok mimariye el atmıştır, ancak hayatı boyunca Bernini'nin gölgesinde kalmıştır.1667’de

intihar etmiştir.

Buna rağmen mükemmel eserler yaratan Borromini'nin en önemli yapıtları st. Agnese,sant'ivo della sapienza (roma), ve yine Roma'da bulunan san carlo alle quattro fontanedir.

Borromini-san carlo alle quatro fontane-1637

Horasan’dan Filibe’ye kadar uzanan kuşakta etkili olan Osmanlı Mimari Sanatı zaman içinde büyük değişimler geçirmiş ve kendini bu değişimlerden, hakim olduğu topraklar üzerinde gelmiş geçmiş tüm kültürlerin sentezini yaparak yaratmıştı. Elbette bu süre içinde belli dönemlerde bazı kültürlerden daha fazla etkilenmiş ve bu kültürlerin sanat anlayışlarını eserlerinde daha fazla yansıtmıştı.Osmanlı Mimarisi’nin 14.yy dan 20.yy.ın başlarına kadar uzanan etkinlik süreci bu nedenle üç bölümde incelenmektedir:

·Erken dönem(14.yy-15.yy)

·Klasik Dönem(15.yy-17.yy)

·Batılılaşma Dönemi(17.yy-19.yy)

Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde etkili olan Erken Dönem Mimarisi İznik, Bursa ve Edirne yapıları tarafından temsil edilir.Bunların ilk örnekleri İznik’te bulunur.İkinci payitaht Bursa ise gerek devletin ilk anıtsal taş yapılarını bulundurması gerekse Erken dönem Mimarisi’ne damgasını vurmuş “Bursa Üslubu“nun doğduğu yer olması nedeniyle büyük bir öneme sahiptir.14.yy.ın ikinci yarısında devletin merkezi olan Edirne ise bir cami ve medreseler kentidir.

         Erken Dönem Mimarisi özellikle taş işçiliği bakımından Selçuk Sanatı’nın izlerini taşır.Fakat Bu dönem eserlerini Selçuklu Sanatı’nın taklitleri olarak kabul etmemek gerekir: Erken Dönemde klasik anlayışın ve özgün Osmanlı sanatının ilk temelleri atılmış;kubbe geleneği ortaya çıkıp gelişmiştir.

Klasik Dönem Mimarisi ise üç yüzyıllık geniş bir dönemde,imparatorluğun bütününde  etkili olmuş;en parlak örneklerini ise İstanbul’da vermiştir.Bu dönem mimarisinin baş yaratıları,dini ve kamusal yapılardır.Özel mülkiyet anlayışı olmadığından sivil mimariye ait yapılara pek rastlanmaz.Kamusal ve dinsel işleve sahip olmayan ilk ürünler dönemin sonlarında ,batı etkisinin gelişiyle verilmiştir.Bu dönem, Erken Dönemin mirasçısı olarak kubbe geleneğini sürdürmüş,Erken Dönemin sonlarında ortaya çıkan merkezi plan şemasını geliştirerek onu anıtsal ölçülere kavuşturmuştur.Bir çokları Osmanlı Klasik Anlayışının karakteristik özelliği olan ;ana kubbeyi yarım kubbelerle mümkün olduğunca genişletme çabasının Ayasofya’ dan etkilenilmesi sonucu ortaya çıktığını iddia ederler.

İmparatorluğun duraklama dönemine girdiği 17.yy. sonlarında ve bunu takip eden gerileme döneminde Osmanlı devlet adamları ve aydınları arasında reform arayışları baş gösterdi; fakat bu arayışlar daha çok Avrupa’nın idari ve kültürel açılardan taklit edilmesi şeklinde gelişti. Mimaride batılı üsluplar benimsenmeye başladı.Böylece 18.yy.dan sonra Klasik dönem eserlerine rastlanmadı,sivil mimari önem kazandı.

A.Klasik Anlayış

Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u alıp Osmanlı’yı doğu ve batının birleştiği noktaya kadar genişletmesiyle devlet yönetiminde doğu ve batıyı kucaklamak isteyen bir politika önem kazandı.Bu sentez arayışı kültür-sanata da yansıdı.Doğulu kaynakların yanı sıra batılı kaynaklardan da-yalnız burada batı olarak kastedilen Bizans’tır;Avrupa değil-beslenmeye başlandı.Bu durumun ilk örneğini ,Selimiye Camii’nin yapılışına kadar aşılamayacak bir şaheser olarak kabul edilen Ayasofya Kilisesi’nin incelenmesi oluşturur. Bu inceleme

gerek estetik gerek teknik açıdan Osmanlı kubbe mimarisinin gelişimini hızlandırmıştır.

         Birçokları tarafından 16.yy. Osmanlı’nın en parlak dönemi kabul edilir.Siyasi alandaki getirileri açısından bu yargının ne derece doğru olduğu tartışılabilir;fakat sanatsal açıdan özgün Osmanlı Mimarisinin en olgun devrini 16.yy. de yaşamış olduğu su götürmez bir gerçektir.Bu durumun temel sebepleri şöyle sıralanabilir:

a-Sınırların büyük bir hızla genişlemesine paralel olarak imar faaliyetleri hız kazandı böylece mimaride büyük gelişim yaşandı.

b-16.yy.da çağını en büyük güçlerinden biri haline gelen Osmanlı buna paralel olarak kültürel alanda da en olgun devrini yaşadı.Kendisinden önceki kültürleri sentezlemeyi tamamlayarak kendi kültürünü oluşturdu.

c-Devletin ekonomik açıdan oldukça güçlü olmasıyla sanatsal çalışmalar desteklendi.Büyük binaların yapılması mimariyi gelişmesi için hem zorladı hem teşvik etti.

d-Özellikle mimari alanda bir birini izleyen anıtsal nitelikli yapılar gözden geçirildiğinde bu dönem deki sanatsal üslupta sultanın ne kadar etkili olduğu ortaya çıkar.Sultanlar Osmanlı Devletinin büyüklüğüne uygun,onu mimari alanda simgeleştirecek özelliklere sahip eserlerin yapılmasına ön ayak oldular.Bu simgesel eserlerle sultanlar tanrıya bağlılıklarını bildirirken bir yandan kendi varlıklarını duyuruyorlardı(bu durumun kanıtı kamusal işlevi olmasına rağmen külliyelerin onu yaptıran sultanın varlığıyla özdeşleşmesi,bu yapıların o sultanın adını taşımasıdır).Bu soylu ve yüce amaca uygun olarak mimari de şaheserler yaratmalıydı. Dönemin ileri gelenlerinin de hünkarın yolunu izlemesi mimarinin gelişimini hızlandırdı. Klasik estetik doruk noktasına ulaştı.

         Klasik Osmanlı Mimarisi gündelik hayatın gereksinimlerini karşılayacak yapılarda ifadesini bulur.Yani diğer bir değişle klasik anlayış değişen çağla beraber değişen gündelik yaşamın ihtiyaçlarını erken dönem sanatının karşılayamaması üzerine ortaya çıkmıştır.Bu özelliğinden dolayı klasik Osmanlı mimarisinde yapının en önemli özelliği işlevselliğidir. Mimarın amacı ise işlevselliği kapatmayacak ölçüde sanatsal yönü de olan yapılar ortaya koyabilmektir.Böylece Klasik Dönem yapılarında abartıdan uzak duruldu,sade ve dengeli kompozisyonlar oluşturulmaya çalışıldı.

         15.yy.dan 16.yy.a kadar uzan dönemde (mimari halkın ihtiyaçlarına yanıt veren bir araç olarak ele alınması ve özel mülkiyet kavramının var olmaması nedeniyle)

kamusal yapılar ön plana çıktı.Bulunduğu yerde ,halkın tüm gereksinimlerine yanıt verecek bir yapılar topluluğu olan külliyelerin inşası hız kazandı.Böylece hem kentleşme kontrol altına alınmış oluyor hem de devlet sosyal yükümlüklerini bir kerede yerine getirmiş oluyordu. Ayrıca bu yapılar vakıflar arayıcılığı ile yönetildiğinden hem devlete yük olmuyor hem de yapıyı yaptıran bina üzerinde bir hak iddia edemiyordu. Böylece de binalar tamamen halkın kullanımına açık oluyordu.

Osmanlı Mimarisi bir çok alanda mirasçısı olduğu Selçuklular’ dan mimari alanda ayrılır.Osmanlılar ve arasında görülen en büyük fark Selçuklular’ın süslemeyi yani biçimselliği Osmanlılar’ ınsa mekan kullanımı yani işlevselliği ön plana çıkarmış olmasıdır.Ayrıca Osmanlılar’ da dini mimariye daha çok önem verildiği görülür.Bu farklılıklarına karşın Osmanlılar özellikle erken dönemde Selçuklu sanatından etkilenmişlerdir.Örneğin Osmanlılar Selçuklu bezemelerini kullanmışlar fakat onları biraz sadeleştirmişlerdir.

·         Bursa okulunun tek kubbeli yapılarıyla başlayıp Edirne okulunun çift yada çok kubbeli yapılarıyla devam eden bir dönemdir.Bursa okulunun etkisinin daha baskın olduğu görülür.

·         Bu dönem mimarlarının temel arayışı aydınlık ve ferah mekanlar yaratmaktır.

·         Topkapı sarayı,Çinili Köşk,İlk Fatih Camii bu dönem mimarisinin en iyi örnekleridir.

·         Devrin sonunda inşa edilen Üçşerefeli  Camii planı açısından Osmanlı Klasik Mimarisine ilk adım sayılır:İç avlulu plan tasarımı  ve ana kubbe anlayışının oluşturulması Klasik Anlayışın gelişinin işaretleridir.